ایسنا/خراسان رضوی یک استاد دانشگاه با اشاره به انتقادها به قرارداد احتمالی ایران و چین تاکید کرد که بخشی از اعتراضاتی که به این قرارداد وجود دارد به این دلیل است که سیستم فکری در ایران، هم در بخش قابل توجهی از نخبگان و هم در افکار عمومی خیلی غرب‌گرا است.
دکتر سید احمد فاطمی‌نژاد در گفت‌وگو با ایسنا در خصوص عوامل موثر در انعقاد توافق‌نامه‌های بین‌المللی اظهار کرد: انعقاد یک توافق بین‌المللی و مواردی که در آن گنجانده می‌شود در سطوح مختلف، زمینه تعهد و پیامدهای اجرایی که دارد وابسته به عوامل مختلفی است، یعنی نمی‌توان گفت که فقط یک یا دو عنصر نقش دارند بلکه باید عوامل متعددی را در مورد اینکه یک قرارداد در چه شرایطی و با چه کیفیتی منعقد می‌شود، در نظر گرفت.
وی ادامه داد: یکی از عوامل اصلی که تاثیر گذار است منافع مشترکی است که میان طرفین قرارداد می‌توان متصور بود و مهم‌تر از آن این است که هرکدام از طرفین بتوانند این منافع مشترک را برای طرف مقابل خود ترسیم و او را توجیه کنند که منفعت مشترکی وجود دارد، این در واقع مبنای اصلی توافق است چرا که اگر غیر از این باشد ابتدا به ساکن توافقی شکل نمی‌گیرد.
این استادیار گروه علوم سیاسی دانشگاه فردوسی مشهد تصریح کرد: عنصر دوم تاثیرگذار این است که هر کدام از طرف‌ها چه‌قدر از توافق نفع می‌برند، این مساله یکی از مسائل مهم است، طبیعتا هر کشوری در توافق با کشور دیگر این دغدغه را دارد که نفع‌اش از کشور مقابل کم‌تر نباشد. در این زمینه خیلی مهم است که دیپلمات‌ها و مذاکره‌کنندگان یک کشور به طرف مقابل نشان دهند که آن‌ها هم نفع زیادی می‌برند اگر این تصور ایجاد شود که ما برنده‌ایم و شما بازنده هستید طبیعتا قرارداد مناسبی منعقد نمی‌شود و به نتیجه نمی‌رسد.
فضای بین‌الملل؛ گاه تشویق و گاه ایجاد مانع
فاطمی‌نژاد افزود: سومین نکته‌ای که باید در نظر داشته باشیم ساختار کلی محیط بین المللی و موانع و محرک‌های موجود از سوی محیط بین‌الملل است، یک زمانی است که محیط بین‌المللی فضا را برای توافق تسهیل می‌کند بدین صورت که نه تنها ممانعتی ایجاد نمی‌کند بلکه ممکن است تشویق هم بکنند، به عنوان مثال افغانستان هم در حال حاضر کشور ضعیفی است اما اگر کشوری بخواهد با افغانستان توافقی منعقد کند از سوی سازمان‌های بین‌المللی تشویق هم می‌شود چرا که آن‌ها این دغدغه را دارند که افغانستان به سمت توسعه و ثبات حرکت کند.
وی در مورد واکنش فضای بین‌الملل نسبت به توافق‌نامه‌های بین‌المللی در خصوص برخی از کشورها اضافه کرد: در مورد برخی از کشورها ممکن است این فضا نباشد و نه‌تنها عوامل تسهیل‌کننده وجود نداشته باشد بلکه موانعی هم باشد، مانند شرایطی که در مورد ایران وجود دارد که در حال حاضر بخشی از سازمان‌های بین‌المللی و در کنار آن‌ها امریکا مخالف توافق و همکاری‌های تجاری با ایران هستند و این مانع بزرگی است و باید منافعی که طرف خارجی توافق با ایران می‌برد آن‌قدر پررنگ باشد که بتواند آن را قانع کند که علی‌رغم همه موانع بین‌المللی توافق را منعقد کند.
با در نظر گرفتن مجموع عوامل موثر می‌توان بی‌طرفانه به یک قرارداد نگاه کرد
این استادیار گروه علوم سیاسی دانشگاه فردوسی مشهد در مورد یکی دیگر از عناصر موثر در انعقاد توافق‌نامه‌های بین‌المللی بیان کرد: عنصر دیگری که تاثیرگذار است، توان دیپلماتیک کشور در روند قرارداد است، با توجه به اینکه متن مبنای توافق، یک متن حقوقی است و گزاره به گزاره و متن به متن باید ضمانت اجرایی داشته باشد و مبنای رفتار خواهد بود. این به هنر دیپلمات‌ها بر می‌گردد که چگونه بتوانند این متن را تدوین کنند که کم‌تر تفسیرپذیر باشد و منافع آن کشور به بهترین نحو تامین شود. با در نظر گرفتن مجموع این عوامل می‌توان نگاهی بی‌طرفانه به یک توافق از نظر مفید و مضر بودن آن داشت.
فاطمی‌نژاد عنوان کرد: اگر با در نظر گرفتن عناصر متاثر در انعقاد قراردادهای بین‌الملل، به قراردادهایی که در دوره‌های مختلف ایران منعقد شده است نگاه کنیم، این گزاره قابل قبول نیست که مذاکره‌کنندگان ایران در دوره‌های مختلف ضعیف بوده‌اند یا توافقات، توافقات ضعیفی بوده‌اند، برعکس من فکر می‌کنم زمانی که به عمده این توافقات حتی آن‌هایی که لغو شده‌اند، نگاه می‌کنیم اتفاقا توافقات ضعیفی نبوده‌اند.
عوام‌زدگی، آفت سیاست خارجی
وی با اشاره به یکی از چالش‌های سیاست خارجی در ایران خاطر نشان کرد: یکی از آفات در سیاست خارجه ایران به ویژه در این یک سده اخیر این بوده که سیاست خارجه ما دچار یک نوع عوام‌زدگی است، شاید بتوان به صورت مثبت‌تر گفت که افکار عمومی در ایران بر روی سیاست‌خارجه نظارت دارد و بر روی آن حساس است.
این استادیار گروه علوم سیاسی دانشگاه فردوسی مشهد افزود: سیاست خارجی یک مساله بسیار تخصصی است و در زمره تخصصی‌ترین زمینه‌های سیاست‌گذاری است چرا که باید مسائل بسیار زیادی در نظر گرفته شود، در عین حال با بازیگران دیگر طرف هستیم و همچنین باید شرایط کشور را مد نظر قرار داد و با توجه به تمام عوامل تصمیم‌گیری صورت گیرد. از این منظر همان‌هایی که در خط مقدم این مساله هستند که دستگاه سیاست خارجی می‌تواند باشد، فهم درست‌تری از این مساله دارند.
هیچ سیاست‌مداری وطن‌فروش نیست
فاطمی‌نژاد اضافه کرد: باید این مساله را در نظر بگیریم که هیچ سیاست‌مداری به آن معنا وطن‌فروش نیست، حتی در همان دوره قاجار هم که نگاه کنیم به عنوان مثال آن صدراعظم‌هایی که بوده‌اند و یا افرادی که به عنوان نماینده ویژه مذاکره می‌کرده‌اند به آن معنا وطن‌فروش نبوده‌اند، اما این ادبیات در ایران خیلی رایج است که وطن‌فروش بوده‌اند.
وی در خصوص عدم جذابیت سیاست خارجی برای مردم در کشوری مانند امریکا گفت: در کشوری مانند امریکا که نگاه می‌کنیم عموم مردم آن‌قدر روی سیاست خارجی اعمال نظر نمی‌کنند و در واقع اصلا برای آن‌ها جذاب نیست. سیاست خارجی یک حوزه تخصصی است که از مجرای دستگاه‌های سیاست‌گذاری خارجی و نهایتا اندیشکده‌های سیاست خارجی می‌گذرد یعنی کاملا بحثی حرفه‌ای و تخصصی است.
گاه اعتراض مردم منجر به انعقاد قرارداد بدتر شده است
این استادیار گروه علوم سیاسی دانشگاه فردوسی مشهد اضافه کرد: در بسیاری از موارد زمانی که مطالعه می‌کنیم، می‌بینیم که بعد از توافق‌هایی که مردم اعتراض کرده‌اند و در نتیجه قراردادها لغو شده‌اند، توافق‌های بدتری بسته شده است، مثلا در همان دوره قاجار اگر عهدنامه گلستان را در نظر بگیریم عهدنامه گلستان با توجه به شرایط و سطح قدرت ایران عهدنامه بدی نبود و حرفه‌ای‌گری و توان مذاکراتی تیم عباس میرزا باعث شده بود که بتوانند علی‌رغم این که ایران در آن زمان عملا به لحاظ نظامی فروپاشیده بود یک سطح و مرزی در مقابل پیشروی روس‌ها بگذارند.
فاطمی‌نژاد افزود: بعد از عهدنامه گلستان اعترضات عمومی که گفته می‌شد کشور را رها کردند و از این دست گفته‌ها به ترکمان‌چای منجر شد و حتی علی‌رغم تمام بحث‌های تاریخی که وجود دارد با آن شرایط من فکر می‌کنم ترکمان‌چای هم بد نبود چرا که اگر همان هم منعقد نمی‌شد روس‌ها توان این را داشتند که تا تبریز و قزوین و شهرهای دیگر بیایند و طبیعتا از نظر نظامی چیزی جلودار آن‌ها نبود و ما می‌توانستیم همه این‌ها را از دست بدهیم، به همین خاطر است که می‌گویم باید نفع مشترک طرفین، سطح قدرت طرفین و ساختار بین‌المللی در همه توافقات در نظر گرفته شود و به این شکل می‌توان دریافت که توافقات مختلفی که در تاریخ سیاست خارجی ایران منعقد شده‌اند آن‌قدر هم بد نبوده و سیاست‌گذاران و مذاکره‌کنندگان آن‌قدر بازنده نبوده‌اند.
حساسیت افکار عمومی موجب افزایش دقت مذاکره‌کننده می‌شود
وی در خصوص تخصصی‌بودن مسائل سیاست خارجی بیان کرد: من فکر می‌کنم مساله توافق، قرارداد و سیاست خارجی همه مسایل تخصصی هستند، البته خوب است که افکار عمومی حساسیت داشته باشند، این حساسیت باعث می‌شود که سیاستمدار وقتی مذاکره می‌کند با دقت بیشتر این کار را انجام دهد اما باید در همین حد بماند، نه در حد شورش، انقلاب و نهضت که منجر به لغو قراردادها و انعقاد قراردادهای بدتر شود.
این استادیار گروه علوم سیاسی دانشگاه فردوسی مشهد اضافه کرد: بسیاری از این توافقات به یک مبنایی برای تعارض میان نخبگان و گروه‌های فکری مختلف تبدیل شده‌اند، یعنی در برخی از موارد عامل لغو این‌ها میدان‌داری نخبگانی بوده است که خود خارج از قدرت بوده‌اند و این‌ها را دستاویزی برای تهییج افکار عمومی و استفاده از آن‌ها برای بازگشت و کسب قدرت کرده‌اند که این‌ها از آفت‌هایی هستند که در سیاست خارجی ایران خیلی داریم.
فاطمی‌نژاد افزود: اگر قرارداد وثوق‌الدوله در سال ۱۹۱۹ را مثال بزنیم یکی از دلایل شکست آن، این بود که در کنار وی نخبگان دیگری هم مانند مشاورالممالک انصاری بودند که مسائل دیگری را در نظر داشتند، من نمی‌گویم که کدام درست است و کدام غلط، اما بخشی از تهییج افکار عمومی به این گروه‌های رقیب بر می‌گردد.
وی در مورد قراردادهایی که در شرایط عادی‌تری در کشور منعقد شده‌اند، تصریح کرد: در سال‌های ۳۲، ۳۳ توافقات خارجی خوبی در سیاست خارجی ایران منعقد شده که برجسته‌ترین آن‌ها توافق الجزایر است که ایران یک منازعه طولانی در مرزهای غربی با عراق داشت که این‌ها حل و فصل و قراردادهای نفتی خوبی با شرکت‌های ایتالیایی منعقد می‌شود، همچنین قراردادهای خوبی با عربستان به ویژه در رابطه با فلات قاره‌ها منعقد می‌شود که این‌ها قراردادهای خیلی بنیادینی در سیاست خارجی ایران و قراردادهای مثبتی هستند، این‌ها همه به این مساله برمی‌گردد که در سطح داخلی و محیط بین‌المللی در چه شرایطی باشد.
هر توافقی زاییده محصورات و مقدورات است
این استادیار گروه علوم سیاسی دانشگاه فردوسی اضافه کرد: ما باید در نظر بگیریم که هر توافقی زاییده یک سری محصوریت‌ها و یک سری مقدورات است، سیاستمدار عاقل کسی است که توان تشخیص درستی از این محصورات و مقدورات داشته باشد. برآورد نادرست یا درست از توانمندی‌ها و ضعف‌ها توافق‌ها را ضعیف یا قوی می‌کند و در این زمینه من فکر می‌کنم که سیاست‌گذاران از آن‌جا که بیشتر با این مسائل سر و کار داشته‌اند و همین‌طور اطلاعات دقیق‌تری دارند، در نتیجه توافقی که منعقد می‌کند بر مبنای ارزیابی‌های درست‌تر است، به همین دلیل این توافقات در بسیاری از موارد بهتر از آن چیزی است که افکار عمومی درباره آن فکر می‌کنند.
چرا افکار عمومی ایران به سیاست خارجی حساس است؟
فاطمی‌نژاد در خصوص انتقادات و حساسیت‌های افکار عمومی نسبت به قراردادها و سرمایه‌گذاری‌های بین‌المللی گفت: انتقادات و حساسیت‌های افکار عمومی عوامل متعددی دارد؛ یکی از عوامل اصلی این است که در طول تاریخ ایران بحث استقلال در افکار عمومی و حتی نگاه سیاسی روشنفکران خیلی مهم بوده است.
وی افزود: در صورتی که در روابط بین‌الملل مدرن چنین چیزی با این وضعیت وجود ندارد، به عنوان مثال اگر به سیاست خارجه ژاپن یا آلمان به عنوان دو قدرت صنعتی درجه یک در جهان، با این توان اقتصادی و جایگاه آن‌ها در اقتصاد جهانی نگاه کنیم در مقابل خواسته‌های آمریکا از آن‌ها یا تصمیمات‌شان در سیاست خارجه می‌بینیم که چه‌قدر تحت تاثیر امریکا قرار دارند و در موارد محدودی که با امریکا همراهی نمی‌کنند چگونه مورد انتقاد قرار می‌گیرند، به عنوان مثال در ائتلافی که امریکا برای مساله کشتیرانی در خلیج فارس تشکیل می‌داد، آلمان و ژاپن بیان کردند که همراهی نمی‌کنند و در همین حال به سبکی با آن‌ها برخورد شد که انگار کشور مستقل نیستند.
سرمایه‌گذاری بین‌المللی یک مساله عادی و کارکردی است
این استادیار گروه علوم سیاسی دانشگاه فردوسی در خصوص مساله سرمایه‌گذاری بین‌المللی اضافه کرد: در مساله سرمایه‌گذاری نکته دیگری که باید در نظر داشته باشیم این است که امروزه چنین مسائلی مانند سرمایه‌گذاری، خرید و فروش مسائل عادی و کارکردی تلقی می‌شوند و این‌ها را کسی به استقلال پیوند نمی‌زند.
فاطمی‌نژاد در خصوص اعتراضاتی که نسبت به قرارداد احتمالی ایران و چین وجود دارد، عنوان کرد: بخشی از اعتراضاتی که به این قرارداد وجود دارد به این دلیل است که سیستم فکری در ایران، هم در بخش قابل توجهی از نخبگان و هم در افکار عمومی خیلی غرب‌گرا است، برای ایرانی‌ها معادل پیشرفت، توسعه و تکنولوژی غرب است که این تصور اشتباهی است، امروز جهان تغییر کرده و چین، کره و ژاپن به اذعان خود غربی‌ها بسیار توسعه پیدا کرده‌اند و در بسیاری از زمینه‌ها پیشگام هستند.
ذهنیت افکار عمومی و نخبگان ما غرب‌گراست
وی اضافه کرد: یک نوع ذهنیت اروپا و امریکاگرایی در بخش غالب افکار عمومی و نخبگان حاکم است که روابط مطلوب، رابطه با غرب است و تجهیزات مطلوب، تکنولوژی پیشرفته همگی غربی است، در حالی که اکنون چرخش‌های اساسی اتفاق افتاده است البته نه به این معنا که غرب در این حوزه نیست بلکه به این معنا که علاوه بر غرب شرق هم حرفی برای گفتن دارد البته در کنار تمام این عوامل رفتار چینی‌ها هم در این تفسیرها بی‌تاثیر نبوده است کما اینکه ما توافقاتی با چینی‌ها داشته‌ایم که به نحو مطلوب انجام نداده‌اند و ناکارآمد ظاهر شده‌اند.
این استادیار گروه علوم سیاسی دانشگاه فردوسی مشهد افزود: بحث اجرای قرارداد- در صورتی که قراردادی منعقد شود- یک بحث فنی است که طبیعتا جز به جز در بخش‌های مختلف قرارداد که صرفا اقتصادی نیست باید دید که ایران چگونه می‌تواند هزینه‌هایی را که چین می‌کند، جبران کند و در مورد دیگر هم علی‌رغم این ذهنیتی که چین بیاید و نفت ما را ببرد و چنین مسائل، باید در نظر داشت که چین خیلی هم به نفت ما نیاز ندارد کما اینکه همین الان هم کشورهای دیگر مانند عربستان خیلی راغب هستند که نفت خود را به چین بفروشند، باید ببینیم دیپلمات‌های ایرانی چگونه توانسته‌اند منافع مشترکی را برای چینی‌ها ترسیم کنند.
فاطمی‌نژاد در خصوص فضای شکل‌گیری این قرارداد و امکان تبادلات مالی اضافه کرد: باید در نظر داشته باشیم که این توافق بیشتر در چهارچوب کمربند-راه چین معنا پیدا می‌کند و در این فضا برای چین جذابیت پیدا می‌کند که می‌خواهد با مناطق پیرامونی خود یک هم‌بستگی اقتصادی، سیاسی و فنی گسترده را ایجاد کند، در همین فضا با پاکستان هم قراردادهای زیادی منعقد کرده و ایران هم در این محیط و چهارچوب برای چین جذابیت پیدا می‌کند و برای مبادلات مالی نیز دم‌دستی‌ترین راه این است که این کار از طریق پول‌های محلی انجام بگیرد یا اینکه از طریق تهاتر صورت بگیرد که این‌ها اکنون هم اتفاق می‌افتد گرچه محدودیت‌های موجود همچنان می‌تواند مشکل ساز باشد.
لزوم وجود ضمانت اجرایی و توازن توافق با چین
وی با اشاره به برخی از تجارب پیشین در توافق با چین که نتایج کاملا مثبتی را به همراه نداشت، گفت: برای جلوگیری از وقوع تجارب گذشته در قرارداد با چینی‌ها مهم‌ترین مساله ضمانت اجراهایی است که در متن توافق ترسیم می‌شود و هم اینکه توافق حالت بده، بستان و متقابل داشته باشد، اگر توافق به صورتی باشد که چین در ازای نقض عهد خود دچار هزینه شود و منافعی را در ایران از دست بدهد قطعا او هم علاقمند خواهد بود که به صورت جدی توافق را پیگیری کند.
انتهای پیام
دیدگاهتان را بنویسید لغو پاسخ