مدرسه ضیائیه ، زندان مخوف اسکندر

مدرسه ضیائیه ، زندان مخوف اسکندر

در شهر کویری یزد، آثار تاریخی متعددی از دوران کهن ایران‌زمین برجای مانده که نشان‌دهنده‌ی فرهنگ غنی و تمدن چندین هزارساله‌ی کشور ایران است. بناهای عظیم تاریخی با معماری خیره‌کننده و خارق‌العاده‌ای که زبان هر بیننده و گردشگر را به تحسین و ستایش سازندگان و هنرمندان ایران مجبور می‌سازد. مدرسه ضیائیه‌ نیز یکی از این آثار باستانی و شگفتی‌های تاریخی است که در سراسر جهان، نمی‌توان همانندی تاریخی برایش یافت. این بنا در کنار دیگر آثار کهن و تاریخی شهر یزد، همانند گنجی بی‌قیمت عهده‌دار حفظ تمدن، هویت، تاریخ و فرهنگ کشور ایران و مردم این سرزمین خواهد بود.

موقعیت جغرافیایی و همسایگی بنا

مدرسه‌ ضیائیه در خیابان امام و در محله‌‌ی فهادان (یک از قدیمی‌ترین محله‌های شهر یزد)، کوچه‌ی رخت­شوی‌­خانه، کوچه‌ی حمام نو واقع شده است. از جمله مکان‌های تاریخی که در نزدیکی این بنای عظیم وجود دارند می‌توان به بقعه‌ی دوازده امام یزد که در مجاورت این بنا قرار دارد، خانه‌ی لاری‌ها (بیشترین فاصله‌ی خانه‌ی لاری‌ها از مدرسه‌ ضیائیه سیصد متر بیان شده است) و موزه سکه و مردم‌شناسی حیدرزاده (فاصله‌ی این ساختمان باستانی نیز حدود سیصد متر ذکر شده است)، اشاره کرد.

_{مدرسه‌ ضیائیه در سمت چپ و بقعه‌ی دوازده امام در سمت راست}

فاصله‌ مدرسه‌ ضیائیه از بقعه‌ دوازده امام یزد بسیار کم بوده و تقریبا در چندمتری یکدیگر قرار گرفته‌اند. به‌گونه‌ای که تمام گردشگران و بازدیدکنندگان این آثار تاریخی می‌توانند همزمان از این دو عمارت و شاهکار تاریخی ایرانی، دیدن کنند. یکی از نکات جالبی که در مورد مدرسه‌ ضیائیه وجود دارد، شباهت زیاد گنبد این عمارت تاریخی به گنبد بقعه‌ی دوازده امام یزد است که در نوع خود جالب و شگفت‌انگیز است.

تاریخچه‌‌ی مدرسه‌‌ ضیائیه (زندان اسکندر)

در بین آثار تاریخی شهر یزد، مدرسه‌ ضیائیه با قدمتی حدود هشت قرن همانند کوهی استوار از دل تاریخ برجای مانده است که در دل خود رازهایی نهفته از دوران گذشته به یادگار دارد. زندان اسکندر نام دیگر این بنا است که بیشتر به همین نام شناخته شده است. گفته می‌شود اسکندر مقدونی در سر راه خود به ری، در مکانی  که یزد کنونی بوده است،  زندانی ساخت که آن را «کِثَه» می‌گفتند و بعدها در دوران ساسانیان به‌فرمان یزدگرد اول (۴۲۱-۳۹۹ میلادی) در این محل شهری بنا شد که آن را «یزدان گرد» نام نهادند. هرچند در هیچ‌یک از اسناد تاریخی نوشته‌ای مبنی بر حضور یا عبور اسکندر از این مکان یا شهر باستانی یزد ثبت نشده و تنها مورخان محلی یزد، آن را مطرح کرده‌اند بااین‌وجود می‌توان از این شهر به‌عنوان موقعیت استراتژیکی مناسبی جهت استقرار نیروهای نظامی یونانیان نام برد که همین امر موجب تسهیل در تسخیر ایالات پارس و ماد، توسط اسکندر شد. همچنین مؤسسات راهداری و ایستگاه‌های چاپار در مسیر راه پارس به خراسان و ری به کرمان، از یزد عبور می‌کرد.

_{نمایی از گنبد مدرسه‌ ضیائیه}

بنابراین حضور مکانی برای مخالفان اسکندر در شهر یزد، چندان هم به‌دوراز تصور نخواهد بود. احتمالا نقل‌قول تاریخ نویسان محلی یزد به دلیل حمله‌ی اسکندر مقدونی به ایران، سیل تبعیدیان اسکندر به شهر یزد و همچنین نفرت و هراسی که مردم آن زمان از اسکندر مقدونی داشته‌اند، از جمله دلایل وجود نامی چون زندان اسکندر در این مکان است. در سده ۹ هجری قمری، پژوهشگران تاریخ محلی یزد، از جمله جعفری در تاریخ یزد و کاتب در تاریخ جدید یزد، نام کثه را با روایت‌های «زندان سکندر» درآمیخته‌اند و کثه را نخستین بنای یزد پنداشته‌اند که به‌فرمان اسکندر مقدونی ساخته شده و آن را «زندان ذوالقرنین» خوانده‌اند.

معین‌الدین نطنزی از مورخان قرن نهم هجری، در نوشته‌های خود، سرزمین یزد را به‌عنوان زندان ضحاک معرفی کرده است. این شهر در دوره فرمانروایی آل مظفر، ازنظر فرهنگی و ایجاد مراکز تعلیم و تربیت به اوج شکوفایی رسید و در هیچ جای ایران به‌اندازه یزد، دارالتعلیم به وجود نیامد به‌گونه‌ای که یزد به «دارالعلم» معروف شد. ازاین‌رو مدارس در این شهر بیشترین تعداد را داشته است و مدرسه ضیائیه نیز یکی از این مدارس بوده است.

معماری مدرسه‌ ضیائیه

_{آجرکاری ترمیمی بر گنبد مدرسه ضیائیه}

معماری به‌کاررفته در مدرسه‌ ضیائیه، از ویژگی منحصربه‌فردی برخوردار است که در عین سادگی، زیبایی هنر به کار رفته‌ی استادکاران آن دوران را به نمایش می‌گذارد. در ساخت این بنای عظیم تاریخی، از هیچ نوع تزئینات کاشی‌کاری استفاده نشده است. به نظر می‌رسد تنها از خشت خام برای ساخت عمارت مدرسه بهره برده باشند که شاید همین امر بیان‌کننده‌ی دلیل استقامت و ماندگاری آن تا قرن معاصر است

_{گچ‌کاری داخل گنبد}

گنبد مدرسه‌ ضیائیه، از خشت خام ساخته شده است و گچ‌بری‌هایی آن که با آبرنگ آبی لاجوردی و طلایی تزئین شده‌اند، زیبایی توأم با سادگی ملموسی را برای این عمارت، رقم زده است. متأسفانه پس از گذشت هشت قرن از قدمت این بنای باستانی، تنها قسمتی از این نقاشی آبرنگ روی گچ سفید برجای مانده است. همچنین گنبد از چهار دیوار بلند که طول هر یک از ضلع‌های آن به ۸.۸ متر می‌رسد، تشکیل شده است. بقعه‌ی این بنا ۱۸ متر و فاصله‌ی دهنه‌ی آن ۵.۹ متر است.

_{حیاط مدرسه‌ ضیائیه و چاه وسط حیاط}

حیاطی قدیمی در ساختمان مدرسه‌ ضیائیه قرار دارد که در اطراف آن، سه ایوان قرار گرفته‌اند. از قسمت‌های جالب مدرسه‌ ضیائیه می‌توان به چاهی با عمق ۲.۸ متر از سطح زمین اشاره کرد که در وسط حیاط عمارت، قرار گرفته است.

_{پله‌های منتهی به سرداب مدرسه‌ ضیائیه}

در انتهای این چاه سردابی (زیرزمین) قدیمی، با سی‌وهشت پله قرار دارد که کارشناسان معماری، عمق سرداب را تقریبا پنج متر برآورد کرده‌اند. در کف سرداب نیز حوضچه‌ای قرار دارد که به نظر می‌رسد از بقایای عمارت اولیه‌ی مدرسه‌ ضیائیه‌ بوده و دلیل حضور سرداب و حوضچه، فراهم کردن آب و استفاده از آن برای ساکنین مدرسه است.

_{چاه وسط حیاط مدرسه ضیائیه}

احتمالاتی فراوان در مورد چاه موجود در حیاط مدرسه‌ ضیائیه وجود دارد که بیان‌کننده‌ی سیاه‌چال معروف مدرسه یا زندان اسکندر برای زندانی تبعیدیان زمان اسکندر مقدونی است؛ اما در واقع این گودال به علت فروریختگی پایاب در میان صحن آن ساختمان به وجود آمده که باعث ظهور چنین تصوراتی در بین مردم شده است. نکته‌ی دیگری که در مورد معماری این بنای عظیم تاریخی می‌توان ذکر کرد مربوط به تعمیر و مرمت آن است.

_{داخل مدرسه ضیائیه}

طبق نقل‌قول‌ها و احتمالاتی که در مورد مدرسه‌ی تاریخی ضیائیه وجود دارد، این عمارت ممکن است بقایای یکی از خانه‌های خاندان رضی و گنبد نیز باقیمانده‌ی بقعه‌ی قبور آن‌ها باشد؛ که پس از پیروزی انقلاب اسلامی، به دلیل خرابی‌های بسیاری که در این ساختمان ایجاد شده بود، معمار استاد آخوند خرمی، با استفاده از آجر به مرمت و بازسازی این بنای ساخته‌شده از خشت پرداخت و به‌صورت اولیه‌اش بازپیرایی شد و با شماره‌ی ۷۷۰ در فهرست آثار ملی کشور توسط سازمان میراث فرهنگی به ثبت رسید.